Düşünce, kelimelere bağlı olmak zorunda değildir; fakat çoğu zaman onlar aracılığıyla şekillenir. Dil ise yalnızca kelimelerden ibaret bir araç değil, insanın içsel sezgisini dışa vurma çabasının ta kendisidir. Her kavram, anlam arayışının birikmiş izlerini taşır; her deyim, zihinde kopan sessiz sarsıntıların yankısıdır. Bu nedenle deyimler, sadece söyleneni aktarmakla kalmaz, aynı zamanda anlatılmayan boşlukların derinliğini de yansıtır.

Felsefe, sessizce varoluşun sırrını çözmeye çalışırken; deyimler, konuşarak bu sessizliği deler. İşte bu metinde, tam da bu noktada buluşuyor kelimeler ve sezgi.

Bir halk, konuştuğu dil kadar yaşar; fakat düşündüğü dil, çoğu zaman bilinçsizce biçimlenir. Deyimler de bu farkındalığın ince sınırında yer alır: Ne tamamen bilinçte ne de tamamen bilinçdışında… Cümleye süzülen bir gölge misali, anlamın ötesinde sezginin izlerini taşır.

Bazen tek bir kelime, iç dünyayı açığa vurur: "İçi içine sığmamak." Bazen bedensel bir hissi evrensel dile dokundurur: "Burnunun direği sızlamak." Ve bazen, görünmeyeni gözler önüne serer: "Aklı bir karış havada olmak."

Bunlar sadece mecazi ifadeler değildir; insan zihninin doğaya karşı duyduğu çaresizlikten, toplumla uyum sağlama çabalarından ve iç benliğin labirentlerinden doğan sözdizimsel imzalardır. Anlamları halk hafızasında birikirken, kökenleri nörolojinin, psikolojinin ve davranış bilimlerinin gizemli derinliklerinde dolaşır.

Bir deyim döküldüğünde, ardından bir sessizlik iner. Bu sessizlikte işleyen, yalnızca dil değil; beden kasılır, hormonlar salınır, sinirler uyarılır, toplum tepkilerini hissettirir. Tüm bu yoğunluk tek bir cümlede toplanır: "Tepesi attı."

Bu yazı, sözcüklerin sınırını zorlayan o anı gözlemlemek için kaleme alındı. Ne donuk bir anlam sözlüğü, ne de soğuk bir bilimsel rapordur; burada halkın içgörüsüyle bilimin dokunuşunun kesiştiği zarif bir eşik durur.

Deyimler, halkın sezgisini yansıtan ortak bir dildir; bedenin, aklın ve ruhun ortak ifadesidir. Okuyana sayısız mesaj fısıldar; anlamaya yeltenenlere ise ömür boyu rehberlik eder.

Bu yazı, her deyimin birebir bir bilimsel karşılığı olduğunu iddia etmiyor elbette. Ama şunu fısıldıyor: Deyimler de tıpkı bilim gibi zamanın süzgecinden geçerek olgunlaşır. Bir halk, yüzyıllar boyu gördüğünü, hissettiğini, anlamlandıramadığını söze dökerken; bilimin yaptığı da, sezgiyi adım adım açıklamaya çalışmaktır. Deyimler, halkın laboratuvarında sınanmış, ortak yaşamın deney tüplerinde damıtılmış ifadelerdir. Her biri bir tecrübenin, bir bakışın, bir sezmenin özüdür. Bu yüzden deyim, ne yalnızca mecazdır ne de sadece söz. O, insanın hem zamana hem kendine tuttuğu bir aynadır. Ve o aynaya bazen bilim de usulca eğilir, halkın çok önceden gördüğünü geç de olsa fark eder.

1. Ağzı kulaklarına varmak

Gülümseme, limbik sistemin başlattığı bir duygusal tepkidir. Özellikle dopamin ve serotonin gibi nörotransmiterlerin artışıyla birlikte, zygomaticus major kası aktive olur ve ağız kenarları yukarı doğru çekilir. Bu tepki, beynin ödül sistemiyle doğrudan bağlantılıdır. Gülümseme yalnızca sosyal bir sinyal değil; aynı zamanda biyolojik bir ödülün dışavurumudur. “Ağzı kulaklarına varmak” deyimi, bu nörofizyolojik sürecin halk belleğindeki yansımasıdır.

2. Gözleri faltaşı gibi açılmak

Görsel uyarana verilen ani tepki, sempatik sinir sisteminin bir ürünüdür. Ani bir korku veya şaşkınlık durumunda noradrenalin salgılanır; bu da pupillaların büyümesine, göz kaslarının kasılmasına neden olur. Deyim, tehlike anında dikkat kesilen organizmanın evrimsel yanıtını betimler. Genişleyen göz bebekleri ve kasılan göz çevresi, görsel bilgi alımını maksimuma çıkarır.

3. İçi içine sığmamak

Bu deyim, dopamin sisteminin hiperaktivitesiyle ilişkili olarak tanımlanabilir. Heyecan veya beklenti anında nucleus accumbens gibi ödül merkezleri aktive olur; bu da bedenin huzursuzlaşmasına, hareket ihtiyacına ve solunum değişimlerine neden olur. Vücuttaki adrenal artış, fiziksel olarak “taşma” hissi yaratır. Bu durum, öznel olarak içsel bir gerilimin dışa yansımadığı ancak bedende hissedildiği bir hâli temsil eder.

4. Tepesi atmak

Öfke, prefrontal korteksin kontrolünü geçici olarak kaybetmesiyle karakterize edilir. Amigdala, tehdit algısına karşılık verirken, mantıklı düşünmeden sorumlu prefrontal bölge baskılanır. Bu nöral süreç, anlık patlamalara, impulsif davranışlara yol açar. “Tepesi atmak” deyimi, bu nöropsikolojik çöküşü halkın sezgisel gözlemiyle dillendirir.

5. Dilinin altındaki baklayı çıkarmak

Konuşma öncesi düşünce denetimi, dorsolateral prefrontal korteksin işidir. Sosyal ve ahlaki sınırlar, bu bölgede işlenir. Ancak bastırılan bilgi, yeterli zihinsel baskı altında frontal lob filtresini geçebilir. Bu süreç, “içinde tutamamak” olarak algılanır. Deyim, bilinçdışı düşüncenin dile zorla çıkışını temsil eder.

6. Yüreği ağzına gelmek

Akut stres altında sempatik sistem devreye girer, kalp atışı hızlanır, solunum değişir, sindirim sistemi baskılanır. Vagus sinirinin düzensiz uyarımı, mide bulantısı ve kalp çarpıntısı gibi belirtilere yol açar. “Yüreğin ağza gelmesi” deyimi, korku ve panik hâlinin bedende yarattığı ani fizyolojik fırtınayı tarif eder.

7. Kulağı delik olmak

Ağ kuramına göre, bilgi akışı toplumsal düğüm noktalarında yoğunlaşır. Merkezi konumda olan bireyler (hub), güncel bilgiye daha hızlı ulaşır. Bu kişiler sosyal zekâ, çeviklik ve dikkatle öne çıkar. “Kulağı delik olmak” deyimi, bireyin sosyal biliş yeteneği ve bilgiye yatkınlığını yansıtır. Duyusal değil; konumsal bir duyarlılığı temsil eder.

8. Aklı bir karış havada olmak

Bu ifade, dikkat sistemlerinin (özellikle anterior cingulate cortex ve prefrontal korteks) optimal çalışmamasıyla ilgilidir. Zihinsel odak kaybı, çevresel farkındalığın azalmasına ve içsel imgelerin yoğunluğuna yol açar. Bu, disosiyatif ya da hayalci düşünce süreçlerinin ağır bastığı bir zihinsel hâli temsil eder. “Aklın havada olması”, burada gerçeklikten kopuşun metaforik adıdır.

9. Burnunun direği sızlamak

Empati sırasında anterior insula ve anterior cingulate cortex gibi beyin bölgeleri aktive olur. Ayna nöron sistemi başkasının acısını taklit edercesine işler. Bu nörobiyolojik yansıma, fiziksel bir sızı gibi algılanabilir. Deyim, özlem, pişmanlık ya da yas gibi yoğun duyguların bedende hissedilen iz düşümünü anlatır.

10. Elini eteğini çekmek

Motivasyon düşüşü, mezolimbik dopamin yollarının aktivasyonundaki azalmayla ilişkilidir. Dopamin seviyeleri düştüğünde, girişimcilik, ilgi ve dış dünyaya yönelim azalır. Bu durum, sosyal izolasyon ve içe kapanma davranışlarıyla sonuçlanır. “Elini eteğini çekmek” deyimi, bu nörokimyasal gerilemenin halk dilindeki karşılığıdır.

Sezgiler

Her deyim, halkın geçmişiyle yoğrulmuş, bugünün dilinde taşınan, geleceğe devredilen bir sezgi cümlesidir. Öyle bir cümledir ki, yalnızca anlam taşımaz; taşıdığı anlamı hisseder, yaşar, aktarır. Bu yazıda yapılan şey, o cümlelerin bedenini açmak değil; damarlarında akan zihinsel akıntıya dokunmaktı.

Her deyim, dile düşmeden önce insanın içine düşer. Bilim, bu düşüşün izini sürer. Nöronların fısıltısını, hormonların taşkınlığını, kasların gerilimini ölçebilir. Ama halk sezgisi, ölçmediğini sezerek söyler. İşte bu yazı, iki ayrı bilme biçimini aynı masada buluşturdu. Ölçen ile hisseden, anlayan ile anlatan, akademiyle sokak yan yana geldi.

Deyimler, anlatılmamış duyguların kendini dışa vurma biçimidir. Kimi zaman bir öfke patlamasının nörokimyası, kimi zaman bir özlemin somatik izidir. Her biri hem bir bireyin hem de bir toplumun aynasıdır. Bu aynaya bakmak, yalnızca dile değil; dile sinmiş düşünceye, alışkanlığa, geçmişe, korkuya ve umuda bakmaktır.

Bu çalışma, sadece deyimleri değil, deyimlerin dokunduğu insanı da okuma niyetiyle yazıldı. Çünkü halk dili, çoğu zaman akademik dilden önce hisseder. Ve bazen bir bilim insanı, çözümlemeye çalıştığı şeyi, halkın çoktan anlamış olduğunu fark eder. Deyimler işte bu fark edişin şiiridir.

Tersine Sorular¿

Bir deyim yalnızca söz müdür, yoksa kadim bir içgörünün parmak izleri midir¿

Bilim, deyimleri çözümleyebilir mi; yoksa yalnızca iz sürmekle mi yetinir¿

Dil, zihnin pusulasıysa; deyim, hangi yönü gösterir¿

Deyimler, halkın ağzından düşmüş kelimeler değil, içinden geçmiş duygulardır. Onlar, bazen bir annenin göz ucundaki nemde, bazen bir dedenin dizinin dibinde anlattığı suskunlukta yeşerir.

Bu yazı, o suskunluğa kulak kabartmaktı. Çünkü bazen bir deyim, cümle olmaktan vazgeçer, insana dönüşür. Kimi zaman burnunun direğini sızlatır, kimi zaman yüreğini ağzına getirir. Ama hep dokunur.

Deyimi duymak, aslında halkın iç sesiyle karşılaşmaktır.

Bilim ölçer, halk hisseder. Bizse, bu iki dünyanın tam ortasında, bir kelimeye dokunup bir sezgiyi yakalamaya çalışırız.

İşte o an, sözcük sözcük değil, insan insan okuruz hayatı.

Vesselam.